Rozdział X

Kilkanaście minut siedziałyśmy same na polanie, rozpakowałyśmy paczki z żywnością. Wiedziałam, że jeśli zjem wszystko naraz, to może mi to poważnie zaszkodzić. Ale i tak nie mogłam jeść - kilka kęsów i już czułam, że więcej mi nie wejdzie. Niektóre kobiety pochłaniały wszystko natychmiast, tak dawno nie widziały jedzenia...

Już tak dużo przeszłyśmy, tyle się wycierpiałyśmy... I znów chwile niepewności, oczekiwania na nieznane. Zaprowadzą nas gdzieś i zabiją? W obozie już nikt się nami nie zajmował, nie pracowałyśmy, więc do niczego nie byłyśmy już potrzebne. Więc na pewno nas zabiją. Rozejrzałam się po okolicy. Tu było tak pięknie! Nikt po nas nie przychodził. Mogłyśmy wstać, przejść na słońce lub w cień, siedzieć na trawie, leżeć, rozmawiać... Pierwszy raz od bardzo dawna zostałyśmy bez nadzoru, więc może... Może to już koniec? Może jesteśmy wolne? Tylko co teraz, gdzie pójść?

 - Ausrichten! - wróciła SSmanka. Zobaczyła nasze biało-czerwone kokardki i wpadła w furię. Zerwała wstążeczki z piersi mojej koleżanki, rzuciła na ziemię i podeptała.

- Schweine! - wycedziła przez zęby. 

Oprócz tego nie zrobiła nic więcej. To było nasze małe zwycięstwo - Wyprowadzić z równowagi oficera SS bez poważnych konsekwencji. Ustawiłyśmy się w piątki, jak zawsze. Szłyśmy długo, długo przez las. Dobrze, że dostałyśmy wcześniej jedzenie, bo na pewno brakłoby nam sił. W końcu drzewa się skończyły, zobaczyłyśmy duże samochody z czerwonym krzyżem na boku. Czerwony krzyż... Przyjechali po nas?

Tak. Szwedzki Czerwony Krzyż. Jeszcze nic za bardzo nie wiedziałyśmy, ale nowa nadzieja nas uskrzydliła. Zaprowadzili nas do pociągu, do wagonów bydlęcych, ale nie było ścisku. Miałyśmy wystarczająco dużo miejsca, by usiąść na podłodze, odpocząć. Podróż była ciężka, ale byłyśmy szczęśliwe, że stajemy się wolne. Spałyśmy opierając się o siebie, dzięki czemu było trochę cieplej. Nad ranem stanęłyśmy na stacji. Otworzyły się drzwi:

 - Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! - przywitał nas polski ksiądz. Cóż to była za radość usłyszeć tak ciepły głos! 

Wysiadłyśmy z pociągu. Wytłumaczyli nam, że jutro pojedziemy jeszcze kawałek pociągiem, a potem popłyniemy statkiem do Szwecji, gdzie zamieszkamy w normalnych warunkach. Nie pamiętam co robiłyśmy przez cały dzień, ale noc spędziłyśmy w stodole na sianie, obok jakiegoś dworu. Dostałyśmy śpiwory, żebyśmy nie zmarzły.

Rano znów zbiórka na stacji. Na peronie przechadzał się niemiecki oficer z karabinem. Wiedziałam, że Niemcy już przegrali wojnę i że nic już nam nie zrobią, więc krzyknęłam z odwagą pokazując na swój pasiak:

 - Das ist Deutsche Kultur! Das ist Deutsche Kultur! - zerknął na mnie, ale oprócz tego nie zareagował w żaden sposób.

Gdy już byłyśmy w Szwecji, otrzymałyśmy pomoc lekarza, umyłyśmy się w ciepłej wodzie, dostałyśmy piękne ubrania - mogłyśmy sobie wybrać jakie tylko nam się podobają. Otrzymałyśmy wspaniałą pomoc. Dostawałyśmy niedużo jedzenia, ale dlatego, żeby nam nie zaszkodziło. Byłyśmy przecież wygłodzone. Poznałyśmy również człowieka, dzięki któremu zostałyśmy wyzwolone - hrabiego Folke Bernadotte.

Zamieszkałyśmy w niewielkiej miejscowości Gerås, niedaleko Göteborgu.

hrabia Folke Bernadotte

Rozdział IX

Mój pobyt w Watenstedt był dłuższy niż w samym Ravensbruck. Nie można porównać gdzie było lepiej. Jedzenie i warunki w blokach podobne. Tylko w obozie pracy nie było krematorium, nie prowadzono nikogo do gazu i nie było zapachu spalonych ciał. Więźniarki wyglądały chyba trochę lepiej, bo chorych i słabych tu nie przywieziono.

Tutaj też dostarczano mi listy od mamy. Nie było ich dużo, ale dodawały otuchy. Jeden tylko mnie załamał - ten, w którym dowiedziałam się o śmierci dziadka i Felka. Dziadek był już starszy, chorował przed wojną, ale Felek...? Było mi bardzo ciężko ze świadomością, że już nigdy go nie zobaczę. To była przecież moja pierwsza miłość.

Do fabryk przywieziono nas w lipcu 1944, a byłyśmy tu do kwietnia 1945. Wojna dobiegała końca, często słyszałyśmy i widziałyśmy przelatujące alianckie samoloty. Kilka razy nawet rozlegał się alarm przeciwlotniczy - wszyscy musieliśmy schodzić do schronów. Modliłyśmy się, żeby żadna bomba nie spadła na nas. Myślałyśmy, że zrzucają na wszystko, żeby tylko zniszczyć, jednak oni znali plan obozu i wiedzieli gdzie znajdują się schrony i baraki.

Sytuacja w zakładach od wiosny 1945 zaczęła się dramatycznie pogarszać. Bombardowania zniszczyły prawie wszystkie fabryki, coraz rzadziej chodziłyśmy do pracy. Niemcy przegrywali, każdy dobrze to wiedział, ale nie mogłyśmy o tym rozmawiać. W kwietniu zlikwidowano zakłady już chyba na dobre. Zabrano nas z powrotem do Ravensbruck. Nie spodziewaliśmy się jednak tego co tam zobaczyłyśmy...

Żadnego nadzoru, kobiet jeszcze więcej niż wtedy, gdy wyjeżdżałyśmy do pracy, wszystkie głodne, bo od kilku dni nie funkcjonuje kuchnia. Krematorium zburzone, praktycznie nikt nikogo nie nadzorował. Ale brama i tak zamknięta... Wydawało się, że głód nie może być większy od tego, który do tej pory doświadczałam, bo kawałek chleba, trochę zupy nie wiadomo z czego i kubek "kawy" z żołędzi to jest prawie nic. PRAWIE. A teraz przez niecały miesiąc żywiłam się trawą i mleczem, piłam wodę z kałuży. Niektóre kobiety znajdywały w okolicach kuchni zgniłe obierki po ziemniakach, albo inne odpady. Najgorsze były więźniarki, które potrafiły obgryzać ciała zmarłych. Patrzyłam na to wszystko z odrazą i zgorszeniem. Dziękowałam Bogu, że ja się jakoś trzymałam, że mimo potwornego głodu, braku sił, nie patrzyłam na ciało człowieka w ten sposób jak tamte... Nie oceniam ich, bo jestem pewna, że w normalnych warunkach nawet by nie przeszło im przez myśl, że mogą posunąć się do czegoś takiego.

Kwiecień dobiegał końca. Byłam już strasznie wychudzona i słaba. Wiele umierało z głodu, wiedziałam, że i mnie to czeka. Pewnego dnia czułam się wyjątkowo źle. Zasłabłam. Przez myśl przeszło mi tylko, że to już koniec.

 - Irka, trzymaj się... Będzie dobrze! - koleżanki mnie ocuciły, położyły na pryczy, zajęły się mną.

Nie poddałam się i doszłam do siebie. Chwilę po tym wpadła SSmanka. ZABIERAĆ SIĘ I USTAWIAĆ W PIĄTKI. Wymarsz. Zapędziła nas pod drzwi magazynu, gdzie kręciło się kilku mężczyzn. Gdy zobaczyli, że się zbliżamy, otworzyli drzwi. W środku było mnóstwo półek, na których poukładane były paczki. Zaczęli je nam rozdawać - po jednej na parę, w której znajdowała się żywność. Oprócz tego każda z nas dostała mniejszą paczkę, w której już nie pamiętam co było. Rozdzielenie trwało kilkanaście minut. Byłyśmy zdezorientowane, nikt na nas nie podnosił głosu. Wyprowadzili nas z obozu. Nie zapomnę nigdy widoku otwieranej się bramy i krajobrazu za nią. Zaprowadzili nas na polanę, z której było widać przepiękne jezioro, a na nim łódki, żaglówki... SSmanka odeszła. Nie wiem, czy wróciła do obozu, czy skierowała się w inna stronę. Nie mogłam ogarnąć tego co dzieje się wokół. Wraz z innymi więźniarkami  oderwałyśmy nasze numery od pasiaków i nie pamiętam już skąd je wzięłyśmy - przypięłyśmy do piersi biało-czerwone wstążeczki. Dało to nam poczucie godności, które chciałyśmy mieć przed śmiercią, na którą czekałyśmy.

Rozdział VIII

Wyczerpane, zupełnie bez sił dojechałyśmy do zakładów Herman Goering Werke w Watenstedt. Stałam przy wejściu - nie widać nic innego - tylko fabryka przy fabryce, budynek przy budynku. Przerażał mnie ogrom tego obszaru oraz jego przeznaczenie: produkcja amunicji, pocisków, granatów... Tysiące Polaków, Francuzów, Rosjan, Czechów pracujących pod przymusem, tworzących kule na swoich rodaków, na swoich braci...

Już drugiego dnia poszłyśmy do fabryk. Pracowałam na linii produkcji pocisków. Do czego? Nie mam pojęcia, z resztą nie jest to ważne, bo do czego by nie były to i tak służyły do zabijania i niszczenia. Przede mną kilkanaście stanowisk, za mną jeszcze kilka. Wzdłuż miejsc naszej pracy wąski tor, a na nim wagonik. Kiedy jedna zrobiła to co do niej należało, układała wszystko na tym wagoniku i popychała do tyłu, do kolejnej. Z moich rąk wychodziły już gotowe kule.

Kiedy jeszcze stałyśmy w pociągu w Ravensbruck, przed samym odjazdem, starsze więźniarki wyciągały z wagonów niektóre kobiety. Był to wybór losowy, chciały po prostu ocalić jak najwięcej osób od tej przymusowej pracy. One wiedziały co będziemy robić. Wiedziały, że to będzie dużo gorsze od pobytu w tym obozie. Tak rzeczywiście było. Nie chcę myśleć ile osób zginęło od pocisków, które przeszły przez moje ręce. Wszystkie starałyśmy się psuć jak najwięcej amunicji. Nie było to trudne, wystarczyło uderzyć kilka razy za mocno, bardziej coś przyciąć, krzywo przymocować. Tzw. ausschluss, odrzucałyśmy na stos,   nie wkładałyśmy do wagonika. Co jakiś czas ktoś przychodził i to zabierał. Nie mogłyśmy jednak dopuścić do tego, żeby się domyślili. Wiedziałyśmy o której godzinie przechodzi obserwatorka, także w tym czasie pracowałyśmy wydajnie.
Raz jednak byłyśmy o krok od wykrycia. Przy moim stanowisku uzbierał się już pokaźny stos ausschlussu. Do obchodu było jeszcze dużo czasu, więc byłam spokojna. Nagle słychać ostrzegawcze szepty: "Kontrola! Uważajcie, kontrola!". Serce stanęło mi w gardle. Miałam nadzieję, że ktoś jeszcze zdąży zabrać zepsute pociski, zanim kontroler z SSmanem cokolwiek zauważą. Nie doczekałam się na posprzątanie, a kontrolerzy wreszcie stanęli przy mnie i szwargotali dość długo. Udawałam, że się nimi nie przejmuję, robiłam to co miałam robić dokładnie i przykładnie. W końcu odeszli. Za kilka minut przysłali do mnie inżyniera, który jeszcze raz wszystko tłumaczył i pokazywał.

Warunki życia były podobne jak w obozie. Mniej więcej tyle samo jedzenia oraz ten sam, surowy reżim. Raz doświadczyłam go na własnej skórze. W hali, w której pracowałyśmy, co kilkadziesiąt metrów umiejscowione były "jaskółki" na których stały "auzjery" i wszystko obserwowały. Przy końcu linii  znajdował się kibel (to brzydkie słowo, ale inne po prostu nie pasuje). Zawsze mogłyśmy wyjść za potrzebą nikogo się nie pytając. Któregoś dnia jednak to się zmieniło. Na załatwianie się był określony czas. Obwieszczali nam to, ale nie znałam niemieckiego i nie dotarło to do mnie, więc pewnego razu, normalnie, bez pytania poszłam się załatwić. Zdziwiłam się, że nie było żadnej kolejki. Bardzo często kobiety tu przychodziły, ponieważ można było również chwilę odpocząć. Zdążyłam podwinąć pasiak, gdy z hukiem otworzyły się drzwi.
 - Du polnische Schweine! - "auzjera" zaczęła bić mnie po twarzy, szarpała mną z całej siły - Du alte Weib! -
Podobnie jak przy przesłuchaniu nie mogłam się załamać. Mimo, że porządnie mnie pobiła, nie uroniłam ani jednej łzy. Przed wrogiem nie wolno upadać.

Kilkadziesiąt metrów od naszych stanowisk rozciągała się siatka, która oddzielała nas od pracujących mężczyzn. Byli oni ubrani w zwykłe robocze ubrania, nie mieli pasiaków, numerów. Nie byli na pewno więźniami, ale podejrzewałyśmy, że mogli być Polakami. Moja koleżanka napisała na tabliczce kredą: "Polak?" i wykręciła w ich stronę. Zauważyła to "auzjera". Podeszła, zapisała jej numer. Na apelu, po skończonej pracy wyczytali ją i zabrali ze sobą. Do bloku wróciła po godzinie. Była cała pobita - sina na twarzy, pochylona... poruszała się z wielkim trudem. Przeżyła tylko kilka dni. Zmarła w ogromnych męczarniach.

Rozdział VII

Jak wyglądało życie w obozie? Rano pobudka, sprawdzanie łóżek - wszystko musiało być idealnie złożone według instrukcji. Jeśli któraś źle zasłała łóżko musiała to robić drugi raz, czasem trzeci, czwarty... dopóki nie zrobiła tego dobrze. Nie obyło się przy tym bez bicia po twarzy i kopania. Później apel - wszystkie wychodziłyśmy na plac łagrowy, gdzie się odliczałyśmy - nasza liczba musiała się zgadzać. Jeśli kogo brakowało to czekałyśmy dopóki ta osoba się nie znajdzie. Czasem trwało to kilka godzin, a my stałyśmy bez przerwy, nie ważne czy lał deszcz czy był upał. Wieczorem również byłyśmy liczone.

Więźniarki przy pracy

Raz zgłosiłam się do pracy, potem sami mnie wybierali. Chodziłyśmy do lasu na polanę, gdzie zbierałyśmy patyki, gałęzie i kamyki. Niby nie jest to ciężka praca, ale przecież byłyśmy wtedy niesamowicie głodne i spragnione, w dodatku nawet przez chwilę nie mogłyśmy odpocząć w cieniu. Na terenie obozu też znalazło się dla nas zajęcie. Przez pewien czas (tydzień, może półtora) układałyśmy na szerokiej, błotnistej drodze tor pod wagonik - taki podobny do tych w kopalniach. Ale jakie my miałyśmy pojęcie o kładzeniu torów? Co prawda pokazali nam jak to robić, ale i tak położyłyśmy źle. Później zaczęliśmy drugą część naszej pracy. Do wagonika wrzucałyśmy piach wraz z kamieniami z jednego miejsca, następnie pchałyśmy kilkaset metrów i wszystko wysypywałyśmy. Ze względu na krzywe tory często zdarzało się, że wagonik się wywracał. Wtedy trzeba było od nowa go ustawić i zebrać to co się wysypało. Warto dodać, iż te tory były zakładane i zdejmowane w kółko. Piach i kamienie również były przewożone z miejsca na miejsce. Ot tak, żeby więźniowie mieli zajęcie. Niektóre kobiety zgłaszały się do pomocy w kuchni, gdzie można było co nieco podjeść. Ja jednak nie mogłam tam pracować, ze względu na to, że byłam więźniem politycznym. Nie mieliśmy tego przywileju...

Pomimo tak trudnych warunków starałyśmy się być czyste. Do mycia wołano blokami. Nie była to jednak taka ciepła i przyjemna kąpiel jak w dniu, kiedy tam przyjechałam. Przygotowywali nam wodę w baliach, dawali szare mydło. Do łaźni wchodziłyśmy po Rosjankach. Wody nie wymieniano, dlatego dla nas zostawała zawsze już brudna i lodowata. Warunki w obozie pogarszały się, ciągle przyjeżdżały nowe transporty, ciągle również prowadzono nowe grupy do gazu.

Do Ravensbruck przyjechałam na wiosnę. Liczyłyśmy dni, ale nie byłyśmy w stu procentach pewne czy robimy to prawidłowo, czy się nie mylimy. Czas płynął niesamowicie wolno. Jedyna rzecz jaka sprawiała mi wtedy radość to były listy od mamy. Ja też jej pisałam. Już nie pamiętam skąd miałam papier i pióro, nie pamiętam też jak to było z wysyłaniem i odbieraniem, ale wiem, że była cenzura. Ja mogłam napisać tylko tyle, że żyję, czuję się w porządku, kocham i pozdrawiam. Listy które przychodziły również były czytane i sprawdzane. Raz dostałam  paczkę: chleb i jakieś warzywa - wszystko jednak spleśniałe i zgniłe. Gdyby nadawało się do jedzenia to na pewno bym tego nie dostała. Pomimo ogromnego głodu nie dałabym rady tego tknąć, jednak inne więźniarki wprost rzuciły się na chleb z zieloną pleśnią i zepsute warzywa. Nie chciałam im tego dawać, żeby się nie rozchorowały, ale one i tak by wszystko wykradły.

Pewnego dnia (była to już pełnia lata) do naszego bloku wpada dwóch SSmanów. Wydają krótką komendę: "Ubierać się! Jedziecie!". Prowadzą nas do pociągu - znów bydlęce wagony. W środku już pełno więźniarek jak i kobiet w normalnych ubraniach, z walizkami. Wpychają nas do środka. Na placu wzdłuż wagonów stoją więźniarki o niższych numerach od naszych. Wyciągają niektóre kobiety, popychają w stronę obozu. W końcu drzwi się zamykają. W sekundę robi się duszno i gorąco, próbujemy łapać powietrze przez szpary w drzwiach. Pociąg po chwili rusza. Znów jedziemy w nieznane...

Rozdział VI

Obóz koncentracyjny w Ravensbruck. Mieszkając na wsi nie miałam pojęcia, że coś takiego istnieje. Nie byłam świadoma, dopóki nie zobaczyłam tych wszystkich poruszających się z trudem, wychudzonych kobiet i sama na własnej skórze nie doświadczyłam tego zła.

Pozostałości po bloku

Wprowadzili nas do pewnego budynku, było słychać powtarzane słowo "baden". Nie wiedziałam jednak co to znaczy. Pierwsze co musieliśmy zrobić to oddać wszystkie nasze rzeczy - te które miałyśmy na sobie oraz walizki, biżuterię i inne przedmioty. Ja nie posiadałam żadnych tobołów, oprócz odzieży oddałam tylko kolczyki, bransoletkę i pierścionek, który dostałam od Felka. Liczyłam na to, że odzyskam wszystko, kiedy będę już wychodziła na wolność. Zostawiłam tylko na szyi łańcuszek z medalikiem z I Komunii Świętej, ponieważ dla mnie to była biżuteria, ale symbol wiary.

Następnie ustawiono nas w kolejkę i pojedynczo wzywano za parawan. Przede mną stała moja koleżanka z więzienia. Zza parawanu wyszła z ogoloną głową... Czemu? Miała wszy albo jakąś chorobę? Modliłam się, żeby nic u mnie nie znaleźli. Zauważyłam, że inne kobiety też martwią się o swoje włosy: rozpuszczały je, albo zaplatały warkocze, a jedna znalazła gdzieś nożyczki i sama je sobie obcinała na krótko. Za chwilę zawołano i mnie. Weszłam, usiadłam na krzesełku. Były tam dwie kobiety: jedna w białym fartuchu i rękawiczkach, druga w pasiaku - więźniarka do pomocy. Pani w fartuchu pochylała się  szukała czegoś w niskiej szafce. Więźniarka zauważyła, że mam na szyi łańcuszek i pokazała dyskretnym gestem, żebym schowała go do ust. Korzystając z okazji, że tamta była zajęta, zrobiłam to - odpięłam szybko medalik i włożyłam pod język. Miałam podwójne szczęście - nie tylko udało mi się przemycić bardzo ważną rzecz dla mnie, ale również nie obcięto mi włosów.

Dalej, wskazują łaźnie. To była jedyna okazja podczas pobytu w tym obozie, żeby umyć się w ciepłej, przyjemnej wodzie. Po kąpieli wydali nam pasiaki. Na piersi miałam czerwony trójkąt, co oznaczało, że jestem więźniem politycznym, a pod spodem swój numer obozowy: 38682.

Krematorium

Gdyby tak od całego wizerunku obozu odjąć mury, druty kolczaste, krematorium, a te chodzące trupy i SSmanów zamienić na normalnych, zdrowych ludzi w kolorowych ubraniach, a bloki pomalować na przykład na jasną żółć, to wyglądałoby to miejsce jak ładne osiedle mieszkaniowe. Było zielono, rosła ładna trawa i kwiaty, dominowała szałwia, która kwitła na czerwono. Rzeczywistość była jednak okropna. Nie było dnia, w którym nie pracowałoby krematorium, dym z komina szedł bez przerwy. W powietrzu unosił się smród spalonych ciał zmieszany z zapachem brudnych kobiet. Ulicami łagrowymi przechodziły więźniarki ustawione w piątki - nie patrzyły na nikogo, na szarych twarzach widać było cierpienie i głód. Słychać również było co chwila krzyki i komendy wydawane po niemiecku. Bardzo często, maszerując na apel, mijałyśmy na ulicach łagrowych leżące bez ruchu kobiety. Umierały z głodu i wycieńczenia. Kiedy podczas zbiórki omdlewały, nikt nie mógł ich podnieść. Zostawały więc tam czekając na powolną śmierć. Jeść dostawałyśmy dwa razy dziennie - w południe: wywar z pokrzyw albo jakichś warzyw, gdzie czasem można było znaleźć kawałek ziemniaka. Takiej zupy jadłyśmy jedną miskę, niecałe pół litra. Potem wieczorem: mały bochenek chleba i kosteczka margaryny. Musiało to wystarczyć na kolacje i śniadanie dla dwóch osób. Rano dawali nam jeszcze napój - "kawę" z żołędzi - nie do wypicia.

Bardzo szybko zaprzyjaźniłam się z pewną kobieta z bloku, znacznie starszą ode mnie. Nazywała się Władysława Wiktorowska i pochodziła z Łodzi. Spałyśmy na jednej pryczy, jak matka z córką. Dzieliłyśmy się chlebem, który dostawałyśmy wieczorem. Kroiłyśmy jak najcieńsze kromki, żeby wydawało się, że mamy ich dużo. Zjadałyśmy część przeznaczoną na kolację, a resztę chowałyśmy pod poduszkę, żeby nikt nam nie zabrał. Jednak co noc ten sam scenariusz:

Wszystkie już leżymy, jest ciemno i cicho. Z głodu nie mogę usnąć, w dodatku mam świadomość, że pod poduszką mam chleb i mogę jeszcze trochę zjeść. Odzywam się do swojej towarzyszki:

 - Pani Wiktorowska, zjedzmy po jeszcze jednej kromeczce... -

 - Irka, zostawmy na jutro, będziemy mieć więcej siły -

 - Ale proszę, pani Wiktorowska, tylko po jednej... -

Nie kończyło się jednak na jednej i nigdy nie zostało nam nic na śniadanie.

Rozdział V

Mała ciasna cela, w środku około trzydziestu kobiet - jedna przy drugiej. Jest duszno, śmierdzi. Na samym środku stoi wiadro do załatwiania się. W takich warunkach spędziłam kilka tygodni. Spałam zawsze na podłodze, ale jeśli dobrze pamiętam to w celi znajdowała się jedna prycza, a może i dwie, gdzie najczęściej spały kobiety chore, starsze lub dotkliwie pobite. Co dzień wzywano którąś na przesłuchanie. Wracały całe posiniaczone, ale zdarzało się też tak, że nie wracały wcale. Któregoś dnia przyszła kolej i na mnie. Zaprowadzono mnie do pomieszczenia, gdzie za biurkiem zawalonym aktami siedział niemiecki policjant. Z mojej prawej strony stał SSman z teczką w ręku.

Przesłuchiwano mnie w podobnym pokoju.
Eksponat muzealny.

 - Proszę mi powiedzieć co pani wie - człowiek za biurkiem mówił po polsku, jednak z wyraźnym niemieckim akcentem. Nie mogłam mu powiedzieć wszystkiego tak jak było, musiałam kłamać. Już wcześniej obmyśliłam historię, której postanowiłam się trzymać. W tej chwili nie pamiętam już co zeznawałam, ale nie chciałam nikogo wydać i starałam się wyjść z sytuacji obronną ręką.

 - To co pani mówi to jest nieprawda - głos miał spokojny, sztucznie uprzejmy.

Zdążyłam otworzyć usta, gdy nagle stojący z boku SSman uderzył mnie z całej siły teczką w głowę. RAZ! Zatoczyłam się, ale przez myśl przemknęło mi: "nie upadaj!" DRUGI RAZ! Pociemniało mi przed oczami, ale stałam. Nie przewróciłam się i to mi dało niesamowitą satysfakcję.

 - Jak pani z nami tak, to my z panią też tak... - tymi słowami skończyło się moje jedyne przesłuchanie.

Choć każdy dzień wypełniony był strachem, to o siebie martwiłam się mało. Myślami byłam z moją rodziną i Felkiem. Wiedzieli tylko tyle, że mnie złapali. Obawiałam się, że przeze mnie mogą mieć kłopoty.

Pewnego dnia apel. Chodzą po celach, wyczytują nazwiska. Osłupienie. Pierwszy raz taka sytuacja odkąd tu jestem, bo to na pewno nie wzywania na przesłuchanie. Dochodzą i do nas, wstajemy wszystkie. Wyczytują kilka nazwisk w tym: Klepczyńska Irena! Każą zabrać swoje rzeczy. Ja miałam tylko ubranie na sobie - to samo od kilku tygodni. W dniu aresztowania było eleganckie - teraz brudne, śmierdzące łachy.

Wyprowadzili nas na zewnątrz, zapakowali na samochód, na tak zwaną sukę. Wszystko zakryte, nic nie widać, a kiedy zamknęli drzwi albo zarzucili płachtę, już nie pamiętam, to po kilku minutach zrobiło się okropnie duszno. Jechałyśmy bardzo długo bez jedzenia i picia. Nie wiedziałyśmy dokąd nas wiozą, tylko przez wąskie szpary można było co nieco podejrzeć. Ale co z tego? I tak nie rozpoznawałyśmy żadnego miasta. Udało nam się tylko ustalić, że jedziemy na zachód.

Po kilkunastu godzinach podróży, kiedy wyjrzałam przez szparę zobaczyłam zrujnowane miasto. Wszystko było zniszczone, zbombardowane, na ulicach było pusto. Samochód zwolnił, a mym oczom ukazał się wysoki, nawet nie tknięty budynek. To był własnie cel naszej podróży - Berlin, kolejne więzienie. Warunki były tam trochę lepsze niż w Łodzi. Mniej kobiet w celi i cieplej. Jedzenie podobne - bez smaku, najeść się nie dało, ale ważne, że coś jadłyśmy. Fizycznie czułam się w miarę dobrze, ale ciągła niepewność o moje losy i zamartwianie się o rodzinę wykańczało mnie psychicznie.

Po kilku dniach znów apel, znów mnie wyczytują. Tym razem jednak prowadzą nas na stację kolejową, zapędzają do wagonów bydlęcych. Nie ma gdzie usiąść, wszystkie stoimy. Ta podróż trwała dużo krócej niż poprzednia. Po kilku godzinach, wraz z wieloma innymi kobietami stanęłam przed bramą piekła.

Rozdział IV

Mój brat Stanisław założył rodzinę (już przed wojną), miał żonę i dziecko, mieszkał zaraz przy granicy, niedaleko młyna, w którym pracował mój chłopak. Zaraz obok nich mieszkała druga rodzina - domy były połączone wspólnym przedsionkiem. Właściwie bez przerwy kręcili się tam celnicy. Często przechadzali się od budynku, w którym urzędowali, do rzeki i z powrotem.

Spieszyło mi się z przekazaniem Felkowi gazet, dlatego postanowiłam zaryzykować i przekroczyć granicę właśnie koło młyna. Do samego budynku nie było trudno się dostać, gorzej z dalszą drogą. Tak jak się spodziewałam, mój chłopak był w pracy. W pobliżu nie zauważyłam nikogo obcego, ani tym bardziej żadnego celnika, więc odnalazłam szybko Feliksa. Miejsce nie było zbyt bezpieczne na przeglądanie konspiracyjnej prasy, dlatego umówiłam się z nim na wieczór u mnie w domu. Już miałam wychodzić, gdy nagle w środku pojawiło się dwóch celników. Zamurowało mnie... Zaczęłam pomagać Felkowi w jego pracy. Udawałam, że się nimi nie przejmuję, jednak czułam, że zwrócili na mnie uwagę. Zerkali na mnie, mówili coś, ale niestety nic nie rozumiałam. Cała ta sytuacja nie wróżyła nic dobrego. Jeszcze ta torba z gazetami... Żałowałam, że ją wzięłam, przecież równie dobrze mogłam przekazać wszystko słownie.

Z okna młyna widać było dom mojego brata. Znajdował się kilkadziesiąt metrów dalej. Kiedy tylko celnicy zniknęli za innym budynkiem, zabrałam torbę, wsiadłam na rower i pojechałam do Stasia. W domu zastałam tylko jego żonę. Powiedziałam jaka jest sytuacja, pozwoliła mi trochę poczekać na czysty teren. Zdążyłam odetchnąć, gdy nagle usłyszałyśmy pukanie do drzwi sąsiadów... To celnicy. Pytają o kobietę, sąsiedzi nic nie wiedzą. Słowo nie wystarczy, Niemcy wchodzą, przeszukują dom. Chciałam uciec przez okno, bratowa jednak trzymała mnie mówiąc: "Iruś, złapią cię i nam też coś złego zrobią... Proszę cię, nie rób tego". Zawiodły mnie te słowa, ale zostałam. Co będzie to będzie. Za moment zapukali też do nas i już nawet nie pytali - zauważyli mnie od razu.

Torbę z gazetami skonfiskowali, a mnie na piechotę i pod karabinem odprowadzili na posterunek gestapo w miejscowości pod Brzezinami. Spodziewałam się tam jakiegoś przesłuchania, ale nikt ze mną nie rozmawiał. Jak się potem dowiedziałam, czekali na moje dokumenty od żandarmerii w mojej miejscowości. Jakie szczęście, że pracowało tam dwóch zaprzyjaźnionych ludzi! To dzięki nim, dzięki ich opinii o mnie, którą przekazali gestapowcom nie rozstrzelali mnie pod ścianą. Zamknięto mnie w małej celi, gdzie spędziłam bezsenną noc. Nad ranem, gdy wyjrzałam przez okno, zobaczyłam następującą scenę: wóz ciągnący przez konia jedzie od strony Kołacina - zapewne z ludźmi na targ. Przy drodze do posterunku zeskakuje z wozu jakaś kobieta i idzie w tę stronę. Gdy podeszła bliżej rozpoznałam w niej swoją mamę. Krzyczę: "Mamusiu! Mamo!", ale nie słyszy, jest za daleko... Za chwilę wraca, nie udzielono jej żadnych informacji.

Po południu, po ubogim posiłku zaprowadzono mnie pieszo pod karabinem do Brzezin, a z Brzezin autobusem zawieziono do Łodzi do więzienia na ulicy Gdańskiej 13...

Rozdział III

Most na rzece Mroga. Siedzący na
samym końcu to Feliks.

Przez rzekę Mrogę, płynącą w Kołacinie poprowadzono granicę. Po naszej stronie - III Rzesza - niemiecki język i waluta, po drugiej - Generalne Gubernia. Żeby przejść przez granicę trzeba było mieć specjalną przepustkę. Kto mógł ją dostać? Kupcy, którzy dali celnikom łapówkę lub kapusie. Normalny człowiek musiał się bardzo natrudzić, aby otrzymać takie pozwolenie. Kto go nie miał, nie mógł iść nawet do kościoła, znajdującego się w Kołacinku, kilometr za rzeką. Niemcy pilnowali granicy bez przerwy, początkowo tylko na mostach, jednak po jakimś czasie zorientowali się, że ludzie przechodzą przez rzekę w lesie, dlatego później czaili się też czasem między drzewami.

A co jeśli złapali? W najlepszym wypadku pobili, ale często kończyło się to aresztowaniem lub nawet rozstrzelaniem.

W Kołacinie mieściła się również żandarmeria. Urzędowało tam kilku żandarmów, a dwóch z nich - Hugo Timm i Karg (nie znam pisowni ich imion i nazwisk) - dobrze żyło z ludnością. Pochodzili z Łodzi, mówili po polsku. Byli normalnymi ludźmi i nic złego nikomu nie robili, potrafili nawet pomóc.

po lewej Feliks Nasłoński

Jak już wspomniałam wcześniej, w chwili gdy wybuchła wojna, nie miałam skończonych 18 lat. Byłam młoda, chciałam żyć normalnie, ale wiadomo, było nam wszystkim dużo ciężej niż wcześniej. Nie chodziłam już do państwa Pietraszewskich, ponieważ przesiedlono ich do Warszawy, a dwór przejęli Niemcy.

Miałam za to chłopaka. Pochodził z Nałęczowa, był w moim wieku i pracował w młynie u swojego wuja. Nazywał się Feliks Nasłoński. Zaimponował mi swoją inteligencją i kulturą osobistą. Felek, bo tak na niego każdy mówił należał również do AK. Dzięki niemu potrafiłam choć na chwile zapomnieć strasznej rzeczywistości. Któregoś dnia podarował mi piękny pierścionek. W tamtych czasach mało kogo było stać na taką biżuterię.

Wraz z upływającym czasem przywykliśmy trochę do sytuacji w naszej wsi. Mam tu na myśli życie w ciągłej czujności, ostrożności, oraz pogodzenie się z tym, że nie wolno nam przekroczyć granicy. Bo do dźwięku karabinu i śmierci nie da się przyzwyczaić.

Na początku 44 roku, zaprzyjaźnieni żandarmi ostrzegli nas o łapance, poradzili, abym gdzieś się ukryła. I co tu teraz zrobić? Schowanie się w okolicy byłoby zbyt ryzykowne, a ucieczka przez rzekę do kogoś po drugiej stronie prawie niemożliwa... Musiałam zaryzykować, tutaj przecież by mnie znaleźli, tym bardziej, że łapanka nie trwała godziny, ale kilka dni. Zdecydowałam razem z mamą, że ukryję się u naszej rodziny
w miejscowości Nadolna.

Zaraz na drugi dzień spakowałam w małą torbę kilka ubrań, wzięłam rower i wyruszyłam. Nie było łatwo, przejechać przez most, celnicy bacznie obserwowali teren. Na szczęście udało mi się czmychnąć tak, że mnie nie zauważyli.

W Nadolnej byłam około tygodnia. Żyło się tam podobnie jak u nas, ale był dużo łatwiejszy dostęp do informacji. Co prawda, legalne były tylko ocenzurowane gazety, ale moja rodzina była w posiadaniu podziemnej prasy z Warszawy. Były w nich bardzo dobre wiadomości. Jakie? Już nie pamiętam, ale zwiastowały poprawę sytuacji na świecie i nie mogłam się doczekać, żeby przekazać je rodzinie i Felkowi, dlatego w dzień powrotu zabrałam ze sobą również owe gazety. Niestety, nie miałam na granicy aż tyle szczęścia co poprzednio...

Rozdział II

Skrzyżowanie drog w Kołacinie. Rok 1918

Kiedy wybuchła wojna, miałam jeszcze nieskończone 18 lat. Na początku u nas na wsi nic się nie działo, ale dopływały informacje, że Niemcy zaatakowali Westerplatte, zbombardowali Wieluń i kilka innych miast, że się zbliżają i do nas. 17 września zaatakowali również Rosjanie. Co to będzie?

Któregoś dnia, to był chyba jeszcze wrzesień, doszła wiadomość, że Niemcy są w sąsiedniej wsi, palą domy i stodoły. Faktycznie, w powietrzu czuć było dym. Wielki strach, że nasz dom też spalą, że wszystko stracimy. Mieszkaliśmy wtedy w piątkę: tatuś, mamusia, Heniek, mały Jurek (miał wtedy 3 lata) i ja. Gdzie się podziejemy?

Heniek, młodszy kilka lat ode mnie, znalazł gdzieś nabój do pistoletu, prawdopodobnie z I wojny światowej. Miał go w swoich szpargałach. Kiedy zobaczyliśmy, że żołnierze niemieccy biegną przez pole, Heniek przestraszył się, że mu zabiorą, więc schował nabój w kieszeń i zaczął uciekać. Jeden z żołnierzy dogonił go i złapał. Serce nam zamarło... Przeszukał go, krzyknął, popchnął, żeby wracał do domu. Na szczęście nic nie znalazł, mógłby przecież nas za to rozstrzelać... Jednak to nie koniec przerażenia - dwóch Niemców odłącza się od grupy, biegnie do nas. Moja mamusia wyrzuca przez okno pierzynę i krzesło. Po co? Chyba sama nie wiedziała co robi. Panika. Jeden z żołnierzy kuca przy ścianie domu, chce podpalić... Nagle drugi krzyczy na niego, zostawiają wszystko, dołączają znów do grupy. Nasz dom ocalał, nie podpalili. Jednak u sąsiadów widać płomienie i dym.

Co tam się stało?

Pan Krzeszewski, nasz sąsiad, leżał obłożnie chory. Niemcy wyprowadzili go na zewnątrz rozebranego, w samej bieliźnie. Dom podpalili, a sąsiada kilka kilometrów dalej rozstrzelali z kilkoma innymi ludźmi. Jeden z mężczyzn przeżył egzekucję, został tylko ranny. Udawał martwego, potem uciekł i przekazał rodzinom rozstrzelanych co się wydarzyło.

Nie raz również zdarzały się sytuacje, że SSmani łapali grupę ludzi i kazali im uciekać przez pole. Strzelali wtedy do ruchomych celów. Sprawiało im to większą frajdę, niż mierzenie do czekających cicho na śmierć,  przerażonych ludzi pod ścianą. Kiedy zbrodniarze odchodzili zadowoleni, wówczas ci, którzy obserwowali tę całą "zabawę" przez okna w domach lub szpary w szopach, wybiegali do ofiar. Czasem udawało się jeszcze kogoś uratować.

Rozdział I

Nazywam się Irena Terka, z domu Klepczyńska. Urodziłam się 22 września 1921 roku w niewielkiej miejscowości Kołacin, oddalonej około 30 kilometrów od Łodzi. Miałam siedmioro rodzeństwa: Marysię, która zmarła zaraz po urodzeniu, Stanisława, Henryka, Stefana Jurka i Janka, który niestety urodził się nieżywy. Ja przyszłam na świat jako trzecie dziecko. Moja mama miała na imię Władysława, tata - Jan.

Jak żyło się na wsi w latach 20 i 30? Bardzo ciężko. Jedynym dochodem większości osób była sprzedaż zboża, ziemniaków lub produktów zwierzęcych: jajek, mleka... Można było również zarobić na pracy w młynie. My mieliśmy kawałek swojego pola oraz kury i krowy.

Skończyłam Szkołę Podstawową w Kołacinie - 6 klas. Szkoła podstawowa była bezpłatna, ale za dalszą edukację trzeba było płacić, a nas nie było stać. Nasza rodzina była biedna, do szkoły na drugie śniadanie mama robiła mi zwykły placek z mąki i jajek, podpiekała go na piecu. Wstydziłam się w klasie, że nie mam normalnego chleba. Swoją "kanapkę" trzymałam pod ławką, a żeby ugryźć, chowałam głowę. Jednak nie miałam się czego wstydzić, niektórzy nie mieli nawet takich placków...

Bardzo dobrze wspominam kierownika naszej szkoły - Pana Dobrzyńskiego. Był bardzo mądrym człowiekiem.

Po skończeniu 14 lat pomagałam rodzinie Pietraszewskich, właścicielom dworu w Kołacinie. Pan Pietraszewski był rotmistrzem, natomiast Pani Pietraszewska zajmowała się majątkiem. Byli bardzo inteligentnymi ludźmi. Ja opiekowałam się dwiema dziewczynkami - Hanią i Basią, ich córkami. Czasem również sprzątałam i przygotowywałam ciepłą wodę do kąpieli. Nie traktowali mnie jednak jak zwykłej pokojówki czy opiekunki, ale jak członka ich rodziny. Pomagali nie tylko mojej rodzinie. Każdy, kto potrzebował pomocy nie odszedł z niczym. Pani Pietraszewska słynęła z tego, że udzielała pomocy przy poważnych skaleczeniach i urazach. Nie brała za to pieniędzy.

zdjecie wykonane przed wojną. Ja - druga od lewej na górze.
Mężczyzna trzymający niemowlę na rękach to mój
brat Stanisław. Trzyma swoją córkę.

Ja osobiście bardzo interesowałam się polityką. Pomimo tego, że byłam bardzo młoda, lubiłam wiedzieć co dzieje się w Polsce i na świecie. Śledziłam wydarzenia jak tylko mogłam, choć jedyne dostępne media to były gazety. Czasem usłyszało się od kogoś wracającego z miasta jakąś nową, ciekawą informację. W roku 1939 nastroje polityczne nie były dobre, każdy spodziewał się, że może wyniknąć pewien konflikt, jednak nikt nie przewidział, że wojna, która wybuchła 1 września będzie aż tak okrutna i pochłonie tyle milionów ofiar...

Wstęp

Opiszę tu historię mojej babci, Ireny Klepczyńskiej, byłej więźniarki obozu koncentracyjnego. Zabierałam się za to już kilka lat temu, jednak próba ta nie powiodła się. Teraz jestem już trochę starsza i wiem, że dam rade podołać temu projektowi. Babcia chętnie opowiada o sobie, także znam bardzo dobrze jej dzieje. Historię będę pisała w pierwszej osobie, babcia jest cały czas w pobliżu, także będzie mnie wspierała w pisaniu.

UWAGA!

Historia jest prawdziwa, dlatego nie zmieniłam żadnego nazwiska, ani nazwy miejscowości.